بسم الله الرحمن الرحیم
در تذهیب‌های قرآنی، هنرمندان مسلمان برای صفحه آرایی متون وحی در تقسیم بندی‌های مختلف سطور، آیات، سور، صفحات، احزاب، خمس، جزء و … علاوه بر تزئینات حواشی متن و حتی داخل متن، به نتایج خوبی در مسیر تطور و سیر تکامل آن در زمینه مذکور رسیده اند.
امروزه نیز هنرمندان مسلمان به منظور کاربرد بهتر هنر در تزئینات قرآنی از این مسأله غافل نبوده و با نگاهی متفاوت نسبت به هنر مسیحیت در کتب مقدس، به خلاقیت در صفحه آرایی متن قرآن پرداخته‌اند. نگاه مسیحیت که آن هم بدلیل نوع باورهای دینی که به پیروان آن رسیده است نسبت به جهان آفرینش و سه گانه بودن خداوند و تجسیم روح خدا در حضرت عیسی (ع)، به «تجسم» مقدسات بهای زیادی داده‌اند تا جایی که خدا و فرشتگان را به تصویر کشیده و برای مریم مقدس اصرار ویژه‌ای بر نمایش چهره معصومانه ایشان دارند. یعنی اصرار بر معصومیت را در تجسم چهره مقدسات بصورت هنرمندانه به تصویر می کشند. تا جایی که این نوع نگاه به صفحه آرایی کتاب مقدس رسید و در لابلای متون عهدین تصاویر پیامبران و اصحاب ایشان و فرشته های بالدار، ظاهر شد. در مواردی تصاویر مربوط به محتوا در کنار متن، داستان پیامبران را نقل می کند.
اما در قرآن به همان دلایلی که ذکر شد که به نگاه هنرمندان مسلمان به آفرینش و خلقت جهان مربوط می‌شود، از نقوشی انتزاعی و عناصری مانند گل‌ها و خطوط هندسی استفاده شد.
به این ترتیب استفاده از این روش و صفحه آرایی متاثر از اصول منزلت و استقرار آیات، مبحث هنر پژوهی قرآنی را میسر می کند. اما بمنظور توضیح بیشتر، اشاره ای مختصر به چگونگی عملکرد های اجرایی و دسته بندی آن می شود که به شرح ذیل است:
-
استفاده از تقسیمات رنگی برای بیان رموز توازن
-
محدوده قرینه سازی ها
-
برش های رنگی
-
محدوده رموز و فنون
-
قرینه سازی های بی بدیل در استفاده از نقوش جدا کننده آیات
-
توازن های هنرمندانه و شگفت انگیز در همان مکان استقرار
-
نگاره های در هم تنیده صدر و ذیل، پیشانی و سرلوح
-
مرزبندی های هندسی نقوش فهرست سور و …
در واقع به نظر می رسد ایده استفاده از گلوله های رنگی برای جداسازی آیات، مبنای نشانه استاندارد امروزی نقطه در انتهای جملات باید باشد.
در تاریخچه نقطه گذاری (به این لینک بنگرید) سندی در دست است که مربوط به یک لوح کتیبه سنگی است مربوط به ۸۴۰ سال قبل از میلاد مسیح (به این لینک بنگرید) که در آن برای جداسازی کلمات از همدیگر از نقطه استفاده شده است. اما بعد ها در کلمات عربی ساختار کلمات طوری طراحی شده بودند که ظاهر، خود بیانگر یک کلمه واحد بود و نیازی به علامت جداسازی کلمات نداشت گرچه یک فاصله کوچک در زبان لاتین برای جداسازی کلمات به کار گرفته می شد که آن هم بدلیل طراحی حروف لاتین بود که بدون جداساز کلمات، این تمایز قابل درک نبود یا خواننده را دچار مشکل بسیار می ساخت.
در قدیمی‌ترین نسخه هایی که در دست است، اثری از نشانه‌های سَجاوندی در خطوط برای جداسازی و تمایز کلمات دیده نمی‌شود و قرآن‌های نخستین نیز بدون نشانهٔ سَجاوندی نوشته می‌شد.
در متن‌های باستانیِ یونانی و رومی، برخی نمونه‌های نشانه‌گذاری، مانند «دو نقطه روی هم»، دیده می‌شود.
ابوالفضل سَجاوندی در قرن ششم ه.ق، برای راهنمایی قاریان، نخستین نشانه‌ها را در نگارش قرآن به‌کار برد.
با همین انگیزه، کاتبان اروپاییِ کتاب مقدس در سده‌های میانه نشانه‌هایی را به‌کار می‌بردند. با اختراع چاپ، گرایش به استاندارد کردن نشانه‌گذاری متن‌ها بیشتر شد. آلدوس مانوتیوس و نوه‌اش نخستین کوشش‌ها را در استاندارد کردن نشانه‌گذاری متن‌ها انجام دادند. (به این لینک بنگرید)
اما امروزه اگر بخواهیم از کاربرد آن در فونت ها بگوییم تقریبا می توان بولت ها bullet را نام برد منتها کاربرد آن ها در ابتدای پاراگراف هاست و از نگاهی، تایپوگرافی به نوع خود دیده می شوند. (به این لینک بنگرید) قانون ثابتی برای استفاده از بولت ها وجود ندارد و بسته به دیزاین می توان آنها را در جای مناسب استفاده کرد.
همچنین بمنظور خلاقیت در صفحه آرایی با الهام از صفحه آرایی کتابت قرآن اگر بخواهیم ارتباطی در صفحه آرایی تاریخ تمدن و هنر اسلامی با صفحه آرایی مدرن امروز ایجاد کنیم، ایده مناسبی است که از قابلیت بولت ها در نرم افزار ها استفاده کرد منتها به جای “نقطه”. مشابه همان که در (سر آیات) استفاده می شد و آیات را از هم جدا می کرد.
البته در نرم افزار ها چگونگی استفاده از ابزار بولت و ترفندها و مهارت های رابط کاربری آن متفاوت خواهد بود اما در Microsoft word در تنظیمات پاراگراف در قسمت bullets گزینه ای است که می توان بوسیله آن بولت جدید تعریف کرد. گزینه define new bullet که از گزینه picture می توان برای انتخاب عکس مورد نظر بعنوان بولت جدید استفاده کرد.
در نرم افزار ایندیزاین adobe InDesign اما می توان به آسانی این موتیفهای قرآنی را در هرجای متن جایگذاری کرد و مانند نوشتار متن، قابلیت انتخاب و … نیز دارد.
برای این کار ابتدا باید نشان مورد نظر بصورت وکتور طراحی شده باشد که می توان در نرم افزار های ویرایش وکتور آن را ایجاد کرد.
اگر از نرم افزار Illustrator استفاده می کنید برای وارد کردن نشان وکتور از نرم افزار Illustrator به InDesign کافیست نشان وکتور خود را کلیک و درگ کنید یا با ctrl+c و ctrl+v با نرم افزار ایندیزاین وارد کنید.
وقتی نشان وکتور مورد نظر در ایندیزاین در یک سند جایگذاری شود براحتی با انتخاب آن و گزینه ctrl+c بر روی صفحه کلید و رفتن به داخل متن با دوبار کلیک بر روی متن و فشردن کلید های ctrl+v، نشان وکتور مورد نظر شما تبدیل به متن می شود و در داخل جعبه متن در جای خود باقی خواهد ماند.
ویدئوی کاربردی استفاده از موتیف های وکتور:
بمنظور راحتی و سرعت بیشتر در طراحی و صفحه آرایی برای کاربران، موتیف های وکتور نیز علاوه بر موتیفهای پیکسلی در سایت قلمو بارگذاری شده و در دسترس همگان قرار داده شده است. بعد از مراجعه به سایت qalamu.ir به بخش وکتور های سایت در پیشخوان گرافیک سایت قلمو رفته و از موتیف های وکتور بازدید نمایید.
همچنین می توانید برخی موتیف های وکتور را در این صفحه ببینید.
با نگاهی به منابع:
Splendours of Qur’an Calligraphy and Illumination, Martin Lings, Thesaurus Islamicus Foundation, 2005